کتابخانه‌های مدارس؛ سرمایه‌های فراموش شده

به گزارش پایگاه شناختی مبسوط نخستین روز سی‌اُمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران به نام «کتاب، دانش‌آموز، آینده» نامگذاری شده است، اینکه دانش‌آموزان کجا باید با کتاب، آشنا شوند و آینده خود را بسازند، پاسخ روشنی دارد؛ «کتابخانه» اما آیا کتابخانه نباید در مدارس باشد تا این گروه مهارت‌های آموزشی خود را ارتقا دهند؟ آیا وجود منابع مکمل آموزشی و غیردرسی به‌روز و جدید در کتابخانه‌ها یک ضرورت نیست؟ و از آن مهم‌تر آیا نباید یک کتابدار متخصص علم‌اطلاعات و دانش‌شناسی این کتابخانه را اداره کند؟
 
سال 1390 وزارت آموزش و پرورش با مصوبه داخلی به حذف پُست کتابدار از سیستم نیروی انسانی خود  اقدام و اعلام کرد: «با عنایت به حذف پُست کتابدار از دستورالعمل ساماندهی نیروی انسانی در سال تحصیلی 90-89؛ نیروهای دارای پُست کتابداری پس از تبدیل وضعیت، صرفاً در بخش پرورشی به‌کار گرفته خواهند شد» این ابلاغیه در حالی بود که پیش‌تر حاجی‌بابایی، وزیر وقت آموزش و پرورش وقت، دلیل این اقدام خود را این گونه ذکر کرده بود: «وزارت آموزش و پرورش نمی‌تواند برای 70 هزار کتابخانه موجود در مدارس کشور، کتابدار استخدام کند.» 

براساس دیدگاه ایفلا و یونسکو، کتابخانه‌های مدارس؛ اطلاعات و اندیشه‌هایی را که برای کارکرد موفقیت‌آمیز جامعه اطلاعاتی و دانش‌محور امروز جنبه اساسی دارد، فراهم می‌سازند. این کتابخانه‌ها، دانش‌آموزان را به مهارت‌های یادگیری مادام‌العمر مجهز می‌کنند و  خلاقیت آنان را گسترش می‌دهند و بدین‌ترتیب آنان به‌عنوان شهروندانی مسئول آماده می‌سازند.

 هدف اصلی کتابخانه‌ مدارس، ارائه خدمات و عرضه کتاب‌ و منابع آموزشی است که با فراهم آوردن منابع اطلاعاتیِ کمک آموزشی یا داستانی زمینه تقویت فرآیند فراگیری دانش‌آموزان را فراهم می‌کنند. 

نگاهی به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز نشان می‌دهد، این سند نیز بر تاسیس کتابخانه در مدارس و ارتباط مدارس با کتابخانه‌های عمومی تاکید دارد؛ در فصل چهارم سند، صفحه ۲۱، ذیل عنوان مدرسه در افق چشم‌انداز ۱۴۰۴، تعامل مناسب و اثربخش مدارس با کتابخانه‌های عمومی را به‌عنوان بخشی از مختصات رفتاری و ساختاری مناسب برای یک مدرسه مطلوب در نظر گرفته است.

البته نکته قابل تامل اینجاست که کتابخانه بدون کتابدار متخصص مانند مطب بدون پزشک است زیرا وجود مکان و کتاب در کتابخانه‌ مدارس به تنهایی نمی‌تواند اثرگذار باشد و این کتابدار است که با تخصص خود می‌تواند دانش‌آموزان را به مطالعه غیردرسی و تکمیلی هدایت کند.

نبود آمار از کتابخانه‌های مدارس، منابع و کمبودها 
به نظر می‌رسد، تهیه بانک اطلاعاتی به‌روز از مساحت کتابخانه‌های مدارس، تعداد کتابخانه‌های کلاسی و مدرسه‌ای، فضای کتابخانه‌های مدارس و تعداد کتاب‌های موجود در آن‌ها به رفع نیازهای کتابخانه‌ای، تجهیز، بازسازی و تقویت منابع این مراکز کمک می‌کند؛ البته براساس اعلام علی رمضانی، مدیرکل پیشین فرهنگی هنری، اردوها و فضاهای پرورشی وزارت آموزش و پرورش قرار بود؛ طرح ملی «سرشماری کتابخانه‌های مدارس سراسر کشور» و تعداد کتاب‌های موجود از سامانه «همگام»، سال گذشته 29 آبان‌ماه با همکاری مدیران مدارس سراسر کشور، به‌صورت سراسری اجرا شود اما نتیجه آن تاکنون اعلام نشده است.
 
براساس اعلام وزارت آموزش و پرورش، 13 میلیون دانش‌آموز در کشور وجود دارد و به‌گفته مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور از این آمار، تقریبا 900 هزار دانش‌آموزان کودک و نوجوان، عضو فعال کتابخانه‌های عمومی هستند. با یک حساب و کتاب می‌توان گفت تقریبا کمتر از 10 درصد دانش‌آموزان کشور عضو کتابخانه‌های عمومی هستنند.

همچنین آخرین خبر منتشر شده از منابع کتابخانه‌های مدارس مربوط به سال 97 است که علی رمضانی، مدیرکل فرهنگی هنری، اردوها و فضاهای پرورشی پیشین وزارت آموزش‌وپرورش اعلام کرده بود، 116 میلیون جلد کتاب در کتابخانه‌های مدارس کشور موجودند. اما نگاهی به آمار کتابخانه‌های مدارس در جهان نشان می‌دهد باید اهمیت بیشتری برای کتابخانه‌های مدارس قائل شد. براساس آمار منتشر شده سال ۲۰۱۹، درباره یکی از کشور‌های پیشرفته، ۹۱ درصد مدارس  این کشور دارای کتابخانه است. نکته مهم اینکه ۶۱ درصد این کتابخانه‌ها دارای کتابدار تمام‌وقت هستند.
 
وقتی کتابدار دانش‌آموزان را بلاگر و مروج کتاب می‌‌کند
مریم امید خدا، دانش‌آموخته مقطع دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی و سرپرست کتابخانه هدهد سفید و کتابخانه عمومی ولیعصر(عج) است. از سال 88 داوطلبانه و دائم به ترویج کتابخوانی در مدارس مشغول است. این کتابدار از طریق نهاد کتابخانه‌های عمومی با مدیر و معاونان پرورشی مدارس مختلف ارتباط برقرار می‌کند. امید‌خدا تاکنون با حدود 40 مدرسه در مقاطع مختلف همکاری کرده و تعاملی که ابتدا سخت‌ و اکنون سهل‌‌تر شده است.

او سال‌هاست به‌عنوان مدرس و مربی کارگاه‌های خلاقیت در مدارس فعالیت می‌کند و  پایه‌گذار ایستگاه‌های مجله‌خوانی و مسئول برپایی مسابقات کتابخوانی، نمایشگاه‌های کتاب موضوعی، باشگاه‌های کتابخوانی و حلقه‌های مطالعاتی و  همچنین تشکیل کتابخانه‌های کلاسی در مدارس مختلف کشور بوده است. مهم‌ترین تجربه موفق این دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی در بخش کتابخانه‌های مدارس خلاصه می‌شود؛ مدارسی که این کتابدار از میان دانش‌آموزانش مروج و بلاگر کتاب تحویل جامعه داده است.

فقدان مطالعه غیر‌درسی با زنگ کتابخوانی
به گفته امیدخدا، اکنون میان مطالعه کتاب درسی، کمک آموزشی و کتاب‌های علمی آزاد در مدارس فقدان جدی وجود دارد و برای پُرکردن این شکاف باید زنگ کتابخوانی و مطالعه آزاد ایجاد کرد.

این استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی و فعال در حوزه باشگاه‌های کتابخوانی و حلقه‌‌های مطالعاتی به‌صورت کلاسی است؛ او دانش‌آموزان کتابخوان هرکلاس را به‌عنوان سفیر کتابخوانی انتخاب می‌کندکه به‌عنوان مامور معرفی کتاب به دوستانش می‌شود. در این باشگاه کتابخوانی، اخبار مختلفی از عرضه تازه‌های کتاب در کتابفروشی محل تا تبلیغ شفاهی کتاب‌های جدید و حتی خبر رونمایی از یک کتاب بازگو می‌شود.

امتیاز براساس زنگ کتابخوانی و فعالیت کتابخانه به مدارس
امید خدا در بخش دیگر صحبت‌هایش، می‌گوید: «پیشنهاد می‌کنم؛ زنگ کتابخوانی آزاد به‌عنوان یک فعالیت قابل امتیاز برای مدارس در نظر گرفته شود و آموزش و پرورش براساس داشتن کتابخانه و زنگ کتابخوانی، برای مدارس ارتقاء درجه قائل شوند.»

رحیمی، دبیر محفل جوانه‌های استان تهران که سابقه تدریس پنج سال تدرس در آموزش و پرورش را نیز دارد، در این زمینه معتقد است: «زنگ مطالعه و کتابخوانی غیردرسی مانند زنگ هنر و ورزش برای مدارس یک ضرورت و بهتر است در این زنگ به معرفی کتاب‌های مکمل غیردرسی مرتبط با درس‌های دانش‌آموزان پرداخت.»

مرضیه سوری، آموزگار  مقطع ابتدایی که از سال 87 تاکنون در آموزش و پرورش مشغول فعالیت است، در این زمینه می‌گوید: «زنگ مطالعه در مدارس نیاز به کتابدار متخصص دارد تا دانش‌آموزان را با روش‌ها و مهارت‌های خواندن آشنا کند. فرهنگ خواندن و زنگ مطالعه اجباری در مدارس موجب می‌شود فرهنگ خواندن کتاب غیردرسی میان دانش‌آموزان بی‌رغبت به کتاب نیز رواج پیدا کند.»
 
او می‌گوید: «وزارت آموزش و پرورش برای کتاب‌ها و درس‌های دانش آموزان بودجه‌ای را تعیین می‌کند، برای زنگ مطالعه نیز باید حجم کتاب‌های تدریسی و تعداد آن‌ها کم شود یا ساعتی برای تدریس  افزوده شود زیرا ساعت مدارس براساس کتاب‌های درسی مورد نیاز مقاطع مختلف است و زنگ کتاب غیردرسی در این برنامه‌ریزی وجود ندارد.»

سوری همچنین درباره ضرورت پیش‌بینی زنگ مطالعه می‌گوید: «زنگ مطالعه مجزا موجب می‌شود وزارت آموزش و پرورش یک ساعت را برای آن در نظر بگیرد زیرا معلمان ممکن است از حذف یا کم شدن ساعت درسی خود و اختصاص این ساعت به رفتن به کتابخانه گلایه‌مند شوند، طبیعی است که زنگ مطالعه باید مجزا باشد تا ارزش آن بیشتر مشخص شود.»

تضعیف مهارت خواندن در دانش‌آموزان ابتدایی
همواره بسیاری از کارشناسان بر این عقیده هستند که مهارت خواندن باید در میان دانش‌آموزان تقویت شود، موضوعی جدی که بی‌توجهی به آن موجب بروز مشکلات زیادی در آینده می‌شود.

امیدخدا، مسئول کتابخانه عمومی هدهد سفید در این زمینه معتقد است: «بهتر است آموزش و پرورش و شورای کتاب کودک روی مهارت خواندن کودکان در مقطع چهارم تا ششم ابتدایی فعالیت جدی کنند. کودکان ما نباید میرزا بنویس باشند، قدرت خواندن، مهارت روخوانی و بلندخوانی کتاب مساله مهمی است که کودکان ابتدایی در این مساله به دلیل دوری از کتابخوانی غیر درسی ضعف دارند.»
 
رحیمی، معلم پیشین آموزش و پرورش نیز در این زمینه گفت: «در مقطع دبستان، مطالعه غیر درسی کمک بزرگی به دانش آموزان می‌کند، زیرا بسیاری از کودکان در مقطع چهارم تا ششم ابتدایی کاربرد و مکان استفاده علائم نگارشی مانند تعجب، سوال و ویرگول را نمی‌‌دانند یا حتی تفاوت بند و پاراگراف نمی‌دانند و این مساله ناشی از ضعف مطالعه غیر درسی است.»

مقاومت کادر آموزشی دربرابر کتابخوانی غیر درسی
مقاومت معلمان در برابر مطالعه کتاب غیر درسی و تبعات حذف پست کتابدار از مدارس یکی از مشکلات جدی کتابخوانی برای دانش‌آموزان است، امیدخدا در این زمینه می‌گوید: «متاسفانه برخی معلمان دیدگاه مثبتی نسبت به کتابخوانی غیر درسی و کتابداران در مدارس ندارند زیرا معتقدند این مساله باعث تضعیف درس دانش آموزان می‌شود در حالی که بعد از حذف این پست و کمرنگ شدن کتابخانه‌های مدارس؛ عملا جایگزین خوبی برای دانش آموزان به جای کتاب و کتابخانه پیدا نشد.»

سمانه رحیمی، دبیر محفل ادبی جوانه‌های استان تهران نهاد کتابخانه‌های عمومی که کارشناسی علوم تربیتی و مدیریت برنامه‌ریزی آموزشی دارد و پنج سال سابقه تدریس در مقطع دبستان دارد، درباره کتابخانه‌های کلاسی، می‌گوید: «حذف پست کتابدار باعث قطع ارتباط دانش آموزان با کتاب‌های غیردرسی شده است. هر چند به تازگی خود معملمان و مدیران متوجه این خلاء در مدرسه شده‌اند.»

ر پایان باید گفت به نظر می‌رسد برپایی اردوهای آموزشی کتابخانه گردی، ایجاد زنگ مطالعه ازسوی آموزش و پرورش یا در نظر گرفتن امتیازی برای ایجاد این زنگ در مدارس، ارتباط و تعامل مدیران با کتابخانه‌های عمومی و خیران کتابخانه‌ساز و اجازه فعالیت کتابداران به عنوان یک متخصص حوزه کتاب در مدارس می‌تواند شروعی خوبی برای احیای کتابخانه‌های مدارس و آشتی دانش آموزان با کتاب‌های غیر درسی باشد.

البته تهیه یک بانک اطلاعاتی درست از کتابخانه‌های مدارس و منابع موجود در آن‌ها نیز می‌تواند شروع یک نهضت بزرگ برای تجهیز نوسازی، بازسازی و البته تقویت منابع کتابخانه‌های مدارس شود. اما تجهیز کتابخانه‌های مدارس به منابع دیداری و شنیداری و استفاده از اپلیکیشن شاد برای ترویج کتابخوانی غیردرسی را نیز به‌عنوان یک رسانه تازه متولد شده نباید از یاد برد. ^(ایبنا)